• Prof. Dr. Sönmez Kutlu
    • Prof. Dr. Sönmez Kutlu

Üyelik Girişi
Başlıklar
Site Haritası
Onat Kitaplığı
   

Hasan Onat Kitaplığı
Hazırlayan Prof. Dr. Sönmez Kutlu


Sorularla İslam Mezhepleri
Yazar: Prof. Dr. Hasan Onat
Hazırlayan: Prof. Dr. Sönmez Kutlu


İslam Bilimlerinde Yöntem
 Prof. Dr. Hasan Onat
  Prof. Dr. Sönmez Kutlu


Din Anlayışımız Üzerine Denemeler
Yazar: Prof. Dr. Hasan Onat
Hazırlayan: Prof. Dr. Osman Aydınlı



Küreselleşme Din ve Terör
Yazar: Prof. Dr. Hasan Onat
Hazırlayan: Prof. Dr. Sönmez Kutlu


Alevilik Kızılbaşlık Bekataşilik
Yazar: Prof. Dr. Hasan Onat
Hazırlayan: Prof. Dr. Sönmez Kutlu ve Prof. Dr. Ömer Faruk Teber


Din İnsan ve Anlam Arayışı
Yazar: Prof. Dr. Hasan Onat
Hazırlayan: Dr. Betül Yurtalan


Aforizmalar
Toprak Tohum ve Kökler
Yazar: Prof. Dr. Hasan Onat
Hazırlayan: Dr. Fatıma Nur Demir


İslam'ın Akılcı Yorumu
Prof. Dr. Hasan Onat
Hazırlayan: Prof. Dr. Sönmez Kutlu 

İslam Mezhepleri tarihi El Kitabı (ed. Hasan Onat-Sönmez KUTLU)

 

 

İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ

 

EDİTÖRLER

PROF. DR. HASAN ONAT

PROF. DR. SÖNMEZ KUTLU

 

 

 

ANKARA 2012

 

 

 

 

İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ

 

Editörler

Prof. Dr. Hasan ONAT

Prof. Dr. Sönmez KUTLU

 

Yazarlar

Prof. Dr. Hasan ONAT

Prof. Dr. Sönmez KUTLU

Prof. Dr.  Mazlum UYAR

Prof. Dr. Osman AYDINLI

Prof. Dr. M ehmet Zeki İŞCAN

Doç. Dr. Sıddık KORKMAZ

Doç. Dr. Metin BOZAN

Yrd. Doç. Muzaffer TAN    

Yrd. Doç. Dr. Yusuf GÖKALP

Yrd. Doç. Dr. Ahmet BAĞLIOĞLU

Yrd. Doç. Dr. Orhan ATEŞ

Dr. Mehmet KALACI

 

 

İÇİNDEKİLER

 

İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ 1

İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ 2

İÇİNDEKİLER. 3

ÖNSÖZ. 13

İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ’NE GİRİŞ. 17

1.     İslam Mezhepleri Tarihi: Tanım, Amaç ve Kısa Tarihçe. 18

2. İslam Mezhepleri Tarihi’nin Yöntemi 24

2.1. Veri Toplama, Tasnif Etme ve Üzerinde Çalışma Aşaması 26

2.2. Bilgi ve Belgelerin Fikir, Olay, Zaman ve Mekan ile irtibatının Kurulması Aşaması 32

2.3. Bilgi, Belge ve Verilerin Etkin Kullanılması, Yeniden İnşa ve Değerlendirme Aşaması 34

3. Din-Mezhep İlişkisi ve İslam Ortak Paydası 36

3.1. Din-Mezhep İlişkisi 36

3.2. İslam Ortak Paydası 39

4.     İslam Mezhepleri Tarihinin Temel Kavramları 43

4.1.       Fırka, Fırkay-ı Nâciye ve Mezhep. 43

4.2.       Makâle ve Makâlât 45

4.3.       Milel ve Nihal 45

4.4.       Ehl-i Sünnet ve’l-Cemâ’at ve Ehl-i Furkat 46

4.5.       Ehl-İ Bid’at/Ashâbu’l-Bid’a ve Ehlu’l-Ehvâ/Ashâbu’l-Ehvâ. 47

4.6.       Hakk/ Ehl-i Hakk-Batıl/ Ehl-i Batıl 48

5.     Mezhepler Tarihinin Kaynakları ve Temel Özellikleri 49

6.     Mezheplerin Doğuş Sebepleri 52

6. 1. İnsan Unsuru. 53

6.  2. Sosyal Değişme ve Siyaset 55

6. 3.  İslâm’ın İnsana Tanıdığı Düşünce Özgürlüğünün ve Kur’ân’ın Bazı Özelliklerinin Mezheplerin Doğuşundaki  Etkisi 58

6. 4. Mezheplerin Doğuşunda İslam’ın Geniş Bir Coğrafyaya Yayılmasının ve Başka Kültür- Medeniyetlerin Etkileri 61

HARİCİLİK. 66

1.     İsimlendirme. 67

1.     Hâricîliğin Tarihçesi 67

1.1.       Hâricîliğin Ortaya Çıkışını Hazırlayan Sebepler. 68

1.2.       Hâricîlerin Temel Görüşleri 70

1.3.       Hâricî Zihniyetin Bazı Belirgin Özellikleri 70

1.4.       Hâricîler’in  Kur'ân'a Bakışı 71

2.     Hâricîlerin Fırkalara Ayrılışı 73

2.1.       Ezârika. 74

2.2.       Necedât 75

2.3.       Acaride. 75

2.4.       Beyhesiyye. 75

2.5.       Sufriyye. 76

3.     İbâziyye. 77

3.1.       İsimlendirme. 77

3.2.       İbâziyyenin ortaya Çıkışı 78

3.3.       İbâzîye’nin Yayılışı 80

4.     İbâzi Görüşler. 84

4.1.       Dinî Görüşler. 85

4.2.       İbâzîye’nin Siyasi Görüşleri 90

5.     Günümüzde İbâziyye’nin Durumu. 91

MÜRCİE. 96

1.     İsimlendirme: Mürcie İsmi Ve İrcâ’ Kavramı 97

2.     Mürcie’nin Doğuşu Ve Teşekkülü. 100

2.1. Mürcie'nin Doğuşunu Hazırlayan Sebepler. 100

2.1.1 Haricî Zihniyet 100

2.1.2. Emevî-Haşimî Çekişmesi 101

2.1.3 Sosyo-Politik ve Ekonomik Durum.. 102

2.2. Mürcie'nin İlk Nüveleri: Tarafsızlar Grubu. 103

2.3. Mürcie'nin Teşekkülü: 60-75/679-694. 105

2.4. İlk Mürcii Fikirler. 107

3.     Mürcie’nin Tarihiçesi 109

3.1.       Emeviler Döneminde Mürcie. 109

3.2.       Abbasiler Döneminde Mürcie. 112

4.     Mürcie’nin Görüşleri 114

4.1. Mürcie’nin İ'tikadî Görüşleri 114

4.2. Mürcie’nin Siyasi Görüşleri 121

4.3. Mürcie’nin Fıkhî Görüşleri 124

4.4. Mürcie’nin Tasavvufî Görüşleri 125

5.     Mürcie’nin Fırkalara Ayrılışı 126

MUTEZİLE. 135

1.         İsimlendirme. 135

2.         Mu’tezile’nin Tarihçesi 137

2.1.Mu’tezile’nin Doğuşuna Etki Eden Faktörler. 137

2.1.1.Müslümanlar Arasındaki İhtilaflara Çözüm Arayışları 137

2.1.2.İslâm’ı Savunma Psikolojisi 138

2.1.3.Tercüme Faaliyetleri ve Felsefeye  İlginin Artması 139

2.2. Mu’tezilenin Teşekkül Süreci 140

2.3.Mu’tezile’nin En Güçlü Dönemi: Altın Çağı 141

2.4.Ekolün Güç Kaybı ve Yeniden Canlanma Çabaları 142

2.4.1.Mezhepten Kopmalar ve Yeni Arayışlar. 143

2.4.2.Büveyhiler Döneminde Zeydî-Mu’tezilîlik. 144

2.4.3.Selçuklular Döneminde Mu’tezilî Mihne. 146

2.4.4.Horasan ve Harezm’de Mu’tezile’nin İzleri 147

2.5.Mu'tezilî Farklılaşma: Basra ve Bağdat Ekolleri 148

3.Temel Görüşleri 153

3.1.el-Menziletü beyne'l-Menzileteyn. 153

3.2.el-Va'd el-Vaîd. 154

3.3.el-Emru bi’l-Ma’ruf ve’n-Nehyi ani’l-Münker. 156

3.4.Tevhid. 157

3.5.Adl 158

4.Günümüzdeki Durumu. 160

İKİNCİ BÖLÜM... 167

ŞİİLİK. 167

ŞİİLİĞİN DOĞUŞU, İLK ŞİÎ FİKİRLER VE İLK ŞİÎ HAREKETLER. 168

1.     Şiilik Nedir ?. 170

1.     Şiiliğin Doğuşu Hakkındaki Bazı İddialar. 172

1.1.       Şia’nın Doğuşu Hakkında Şii Olmayanların Görüşleri 172

1.2.       Şia'nın Doğuşu Hakkındaki Şiî İddialar, Delilleri ve Tahlili 177

2.     İlk Şii Fikirler ve Şiiliğin Tarih Sahnesine Çıkışı 187

3.     İlk Şii Hareketler. 191

İMAMİYYE ŞİASI 196

1.     İmamiyye ve İlgili Kavramlar. 196

2.     Tarihçe. 197

2.1.       Cafer es-Sadık Öncesinde İmamiyye’nin Teşekkül Süreci İle İlgili İddiaların Fikir-Hadise İrtibatı Çerçevesinde Değerlendirilmesi 198

2.2. Ca’fer es-Sadık ve Sonrasında İmamiyye. 209

3.     İmamiyye’nin İtikadî Görüşleri 212

3.1.       Tevhid. 213

3.2.       Nübüvvet 216

3.3.       İmamet 218

3.4.       Oniki İmam.. 221

3.5.       Mead (Ahiret İnancı) 222

3.6.       Adalet 223

3.7.       Takiyye. 223

4.     İmamiyye’nin Günümüzdeki Durumu. 223

4.1.       İmamiyye Şiası’nın Coğrafi Dağılımı ve Ülkelere Göre Nüfus Oranları 224

4.2.       İran ve Irak Şiiliği 225

ZEYDİYYE. 230

1. Zeydiyye Mezhebinin Doğuşu. 231

2. Teşekkül Süreci 232

3. Zeydi Düşüncenin İktidara Taşınması ve Sonraki Tarihçesi 240

4. Zeydiyye’nin Temel Görüşleri 248

4.1. Tevhid. 248

4.2.  Adalet 249

4.3. el-Va’d ve’l-Vaid. 250

4.4. İmamet 251

4.5. Emr-i bi’l-Ma’ruf ve Nehy-i ani’l-Münker. 253

5. Zeydiyye’nin Günümüzdeki Durumu. 254

İSMAİLİLİK. 262

1. İsimlendirme. 262

2.     Erken Dönem İsmaililik. 263

2.1. Tarihçe. 263

2.2. Fikrî Yapı 266

3. Fatımi İsmaililiği 269

3.1. Tarihçe. 269

3.2. Fikrî Yapı 272

4. Müstali İsmaililiği 275

4.1. Tarihçe. 275

4.2. Fikrî Yapı 276

5. Nizari İsmaililiği 277

5.1. Alamut İsmaililiği 277

5.2. Alamut Sonrası Nizarilik. 278

5.2. Müminşahi-Kasımşahi Bölünmesi 278

5.3. Fikrî Yapı 280

5.4. Agahanlar Dönemi 282

6. İsmaililiğin Günümüzdeki Durumu. 285

6.1.       Agahanlar. 285

6.2.       Diğer İsmaili Gruplar. 286

DÜRZİLİK. 290

1. Tarihi Gelişimi Ve Dürzîliğin Teşekkülü. 290

1.1. Hâkim Biemrillâh’ın Kişiliği 290

1.     2. Hâkim Biemrillâh’ın İlahlığı 293

1.     4. Dürzî Toplumuna Hâkim Olan Kabile ve Aileler. 297

2. Dürzîlerin Temel Görüşleri 302

3. Ahlak Ve Hukuk Anlayışları 311

3. 1. Ahlak Anlayışları 311

3.     2. Hukuk Anlayışları 313

4. Dürzi Cemaat Yapısı 314

5. Dürzî Risâleleri 316

6. Günümüzdeki Durumu. 316

NUSAYRİLİK. 321

1.     İsimlendirme. 321

2.     Fırkanın Doğuşu ve Tarihi Gelişimi 323

3.     Nusayriliğin Kollara Ayrılması 331

4.     Fırkanın İnanç, İbâdet Ve Erkanları 333

4.1.       İnanç Esasları 333

4.2.       İbâdet ve Erkanları 350

5.     Din Adamları Ve Mezhebe Giriş Merasimleri 355

5.1.       Din Adamları 355

5.2.       Mezhebe Giriş Merasimleri 358

6.     Nusayriliğin Günümüzdeki Durumu. 363

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM... 367

EHL-İ SÜNNET. 367

EHL-İ SÜNNET’İN TEŞEKKÜL SÜRECİ VE FİKRÎ ÇERÇEVESİ 368

1.     İsimlendirme Meselesi 369

2.     Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat’in Oluşum Süreci 371

3.     Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat İçerisinde Farklılaşmalar. 374

3.1.       Rey Taraftarları 376

3.2.       Hadis Taraftarları 380

4.     Ehl-i Sünnetin Fikri Çerçevesi 384

MATURİDİLİK. 392

1.     Maturidiliğin Doğuşunu Hazırlayan Dinî, Siyasî ve Toplumsal Sebepler  392

2.     İmam Maturidî’nin Hayatı, İlmî Kişiliği ve Eserleri 393

3.     Maturidiliğin Teşekkülü ve Yayılışı 398

4.     Maturidiliğin Görüşleri 408

4.1.       Bilgi Kuramı 408

4.2.       Tevhîd. 410

4.3.       Nübüvvet 411

4.4.       İman ve Ameller. 413

4.5.       İnsan Fiilleri 415

4.6.       Nesnel Ahlak Anlayışı 415

4.7.       Din ve Şeriat Ayrımı 416

4.8.       Siyaset-Diyanet Ayrımı 418

5.     Maturidiliğin Günümüzdeki Durumu. 419

EŞARİLİK. 424

1. İsimlendirme Problemi 424

2. Eşariliğin Tarihçesi 425

2.1. Eş‘arîliğin Nüveleri 426

2.2. Eş‘arî’nin İsminin Ön Plana Çıkarılması 428

2.3. Eşariliğin Toplumsal Tabanının Genişlemesi 429

2.4. Eşariliğin Yaşadığı Zihniyet Farklılaşmaları 432

3. Eşariliğin Temel Görüşleri 436

3.1. Bilgi Kuramı 437

3.2. Marifetullah. 438

3.3. Hüsün-Kubuh. 439

3.4. Allah’ın Sıfatları 440

3.5. Fiiller. 441

3.6. Nübüvvet 443

3.7. İman. 443

3.8. İmamet 445

4. Eşariliğin  Günümüzde İntikali ve Bugünkü Durumu. 447

EHL-İ SÜNNET’İN FIKHÎ BOYUTU.. 453

1.     Hanefîlik. 454

1.1.       Hanefîliğin Tarihçesi 454

1.2.       Temel  Görüşleri 460

1.3.       Günümüzdeki Durumu. 463

2.     Malikîlik. 463

2.1.       Mâlikîliğin Tarihçesi 464

2.2.       Temel Görüşleri 466

2.3.       Günümüzdeki Durumu. 468

3.     Şafiilik. 469

3.1. Şâfiîliğin Tarihçesi 470

3.2. Şafiîliğin Temel Görüşleri 472

3.2. Günümüzdeki Durumu. 473

4.     Hanbelîlik. 474

4.1. Hanbelîliğin Tarihçesi 474

4.2. Temel Görüşleri 477

4.3.       Günümüzdeki Durumu. 479

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM... 485

GEÇ DÖNEM İSLAM MEZHEPLERİ: YEZİDİLİK, VAHHABİLİK, BABİLİK-BAHAİLİK VE KADIYANİLİK  485

YEZİDİLİK. 485

1.     İsimlendirme. 486

2.     Tarihçesi 486

2.1.       Adî b. Müsâfir. 487

2.2.       Adeviyye Tarikatı 489

2.3.       Yezidiliğin Tasavvufi Arka Planı: ‘Adî b. Müsâfir Sonrası Adeviyye. 489

2.4.       Adeviyye’den Yezidiliğe Dönüşüm Süreci 492

3. Temel Görüşleri 494

3.1.       İnançları 494

3.2.       İbadetler. 501

3.3.       Bayramlar. 503

3.4.       Diğer Dini Merasimler. 505

4.     Kastlar/Sosyal Tabakalar. 506

5.     Günümüzdeki Durumu. 509

VEHHABİLİK. 515

1. Vehhabiliğin Doğuşunu Hazırlayan Sebepler. 516

2. Muhammed b. Abdilvahhab’ın Aksiyoner Kişiliği 518

3. Vehhabiliğin Oluşum  Süreci 520

4. Vehhabiliğin Görüşleri 523

4.1. Tevhîd. 523

4.2. Şirk. 527

4.3. Küfür ve Nifak. 528

4.4. Şefaat 528

4.5. Tevessül 529

4.6. İman ve Ameller. 529

4.7. Bid’at 531

4.8. İyiliği Eredip Kötülüğü Yasaklamak. 532

4.9. İmamet 533

5. Vehhabiliğin Günümüzdeki Durum.. 535

5.1.       Cihadî Selefilik. 536

5.2.       Suudi Selefilik. 538

BABİLİK-BAHAİLİK. 544

1.     Babilik Ve Bahailiğin Genel Çerçevesi 544

2. Tarihi Arkaplan. 545

2.1.İmamiyye Şia’sı ve Mehdi İnancı 545

2.2. Şeyhilik Tarikatı 545

2.3. Babilik. 546

3. Bahailiğin Gelişmesi 548

3.1. Mirza Hüseyin Ali (Bahaullah) Dönemi 548

3.2. Abbas Efendi (Abdulbaha)Dönemi 549

3.3. Şevki Efendi Dönemi 551

4. Bahai İnanç Esasları 552

4.1 Allah ve Peygamber İnancı 552

4.2. İnsan Ruhu ve Ölümden Sonraki Yaşam.. 555

4.3. Bahai Kutsal Kitapları 556

5.Bahai İbadetleri 556

5.1. Oruç. 556

5. 2. Namaz. 557

5. 3. Zekat 558

5. 4. Hac. 558

5.5.  19 Gün Ziyafet Toplantıları 558

6.Bazı Bahai İlkeleri 559

6.1. İnsanlığın Birliği 559

6.2. Evrensel Yardımcı Dil 560

6.3. Aşırı Zenginlik ve Fakirliğin Kaldırılması 560

6.4. Hükümete Sadakat 561

7. Dini Kurumlar Ve Bahailiğin Bügünkü Durumu. 562

KÂDİYÂNÎLİK – AHMEDÎLİK. 567

1.     Kâdiyânîliğin Tarihçesi 568

1.1.Mirza Gulam Ahmed. 569

1.2. Hakîm Nureddin. 576

2.     Kâdiyân Kolu. 577

2.1. Beşiruddin Mahmud Ahmed. 577

2.2 Nâsır Ahmed. 578

2.3. Tahir Ahmed. 579

2.4. Mesrûr Ahmed. 579

3.     Lahor Kolu. 580

3.1. Mevlânâ Muhammed Ali 580

3.2. Mevlânâ Sadruddin. 581

3.3. Seyyid Ahmed Han. 581

3.4. Asgar Hamîd. 582

3.5. Seyyid Paşa. 582

4.     Görüşleri 583

4.1. Müceddidlik. 584

4.2. Mesîhlik. 585

4.3. Mehdîlik. 586

4. 4. Peygamberlik. 587

4. 5. Krişna Avatarlık. 588

4.6. İman Esasları 589

4.7. Siyasî Görüşleri 590

5.     Kâdiyânîliğin Günümüzdeki Durumu. 591

EKLER: ALEVİLİK. 595

EK:1. 595

KIZILBAŞLIK FARKLILAŞMASI ÜZERİNE. 595

1.     Kızılbaşlık Farklılaşmasının Kökeni ve Temel Nitelikleri 596

2.     Yavuz Sultan Selim- Şah İsmail Mücadelesinde Kızılbaşlık ve Kızılbaşlar  603

3.     Sonuç ve Değerlendirme. 606

EK:2. 613

ALEVİLİĞİN DİNİ STATÜSÜ: DİN, MEZHEP, TARİKAT, HETERODOKSİ, ORTADOKSİ YA DA METADOKSİ 613

1.  Alevi İsmi'nin Türklerle ve Türk Coğrafyasıyla  İlişkili  Kullanımları 614

a) Yahya b. Zeyd Soyundan Gelenler. 614

b) Peygamber Soyundan Gelenler. 616

c) Hz. Ali'nin Peygamberliğini İleri Sürenler. 617

d)  Safevi Taraftarlığı / Yandaşlığı 618

2. İslam Mezhepleri Tarihi Usulü Açısından Alevilik ve Bektaşiliğin  Durumu   619

a) Sistematik Teoloji 621

b) Yazılı Edebiyat 622

c) Toplumsal Boyut 622

3. Alevi-Bektaşi  Yazılı Kaynaklarında Farklı Mezhebi Unsurlar  624

a) Maturidiliğe Ait  Unsurlar. 625

b)Kerrami Unsurlar. 628

c) Hanefi Unsurlar. 630

d) Zeydi-Mutezili Unsurlar. 632

e) İsmaili/Batını Unsurlar. 633

f) Şii-İmami   Unsurlar. 634

g) Caferi Unsurlar. 639

4.     Sonuç Ve Değerlendirme. 640

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ÖNSÖZ

      

Din, toplum içinde insanca yaşayabilmenin temel ortak paydasını insanlara kazandırır. Bu ortak payda, her insanın Tanrı’nın özenle yarattığı benzersiz bir varlık olması ile kendisini açık eden, insan olmanın bizatihi değer olduğu gerçeğidir. Tanrı, aklı destek olsun diye vahiy göndermiştir. Din, insan hayatına anlam kazandıran, insanın olay ve olguları “olduğu hali ile”, varolan gerçekliği ile anlamasını kolaylaştıran, insanın kendini inşa etmesini mümkün kılan bir araçtır. Din, insan için vardır. Din, kaynağını insanın fıtratında bulur. Din, toplumların gelişmişlik düzeyine göre kurumsallaşır. Bu sebepten, insanın olduğu her yerde, mutlaka din de vardır.

Dini anlayan, yaşayan ve kurumsallaştıran insandır. Bu bakımdan, din denildiğinde hem dinin özünü oluşturan temel kurucu ilkeler, hem de bu ilkelerin insanlar tarafından anlaşılma biçimleri akla gelir. Ancak, esas olan kurucu ilkeler olduğu için, dinin özünü bu ilkelerde aramak gerekir.

Dinin anlaşılma biçimi, anlayana, anlayanın içinde bulunduğu ortama ve anlaşılması gereken mesaj ile anlamaya çalışan arasındaki samimiyete bağlı olarak gerçekleşir. Bu sebepten, dinin anlaşılma biçimleri hem her bireyin hayatının muhtelif evrelerinde farklı olur, hem de toplumsal boyutta yatay ve dikey farklılıkları beraberinde getirir. Daha açık bir ifade ile, din anlayışı, bireysel ve toplumsal planda bütünüyle beşeri olan bir anlayıştır. Bu anlayışın ne ölçüde doğru olup olmadığı ile ilgili tek belirleyici yine “vahiy”dir. Vahyi anlayanın ise insan olduğu unutulmamalıdır. O zaman, din alanında belirleyici olan “ölçüt”, aklın ve vahyin kesiştiği, daha doğrusu birbirini tamamladığı yerlerde karşımıza çıkan ölçüt olmaktadır. İşte bizim mezhep dediğimiz oluşumlar, dinin anlaşılması ile ilgili beşeri tezahürlerdir. Daha açık bir ifade ile din ile ilgili yorumlar, anlayış farklılıkları kurumsallaşmaya başlayınca karşımıza mezhepler çıkmaktadır.

Mezheplerin oluşumuna sebep olan farklılaşmalarda belirleyici olan inanç ve siyaset olursa, siyasi ve itikadi mezhepler; amel ve uygulamalar olursa, fıkhi mezhepler söz konusu demektir. Mezhep, cemaat ve tarikat türü dini nitelikli bütün oluşumların temelinde “yorum” vardır. Dolayısıyla bu tür oluşumlar bütünüyle beşeridir ve hiçbiri İslam’ın tek doğru anlama biçiminin kendisininki olduğunu iddia edemez.

Kur’an, ısrarla, “hepiniz birden Allah’ın ipine sımsıkı sarılın, ayrılmayın” (3. Âl-i İmrân, 103) diyerek birlik beraberliğe davet eder. “Dinde ayrılığı düşmeyin” (vela teferreku bihi) (42. Şuârâ, 13); “Dinlerini paramparça eden (ferreku dinehum) ve çeşitli zümrelere ayrılanlardan da olmayın ki, o ayrılığa düşen her zümre kendi inancı ve kendi görüşü ile övünüp durmaktadır” (30. Rûm, 32) buyurarak, din konusunda bilinçli ve duyarlı olmaya çağırır. Hz. Peygamber de, mü’minleri bir vücudun organlarına benzeterek, kardeşliği pekiştirmeye çalışmıştır. Bütün bunlara rağmen, Müslümanlar yüzlerce mezhebe, cemaate, tarikate bölünmüştür ve bölünmeye de devam etmektedir. İşin ilginç yanı, Kur’an’ın uyarısına rağmen her grup kendisini “kurtuluşa erecek fırka” olarak görmekte, sahip olduğu ile övünmekten geri durmamaktadır. İşte, esas itibariyle egemenlik ve çıkar meseleleri etrafında ortaya çıkan bu bölünme ve parçalanmalar, mezhepleri, cemaat ve tarikatları meydana getirmiştir. Ancak hemen belirtelim; Hz. Muhammed’in sağlığında ne mezhep, ne cemaat, ne de tarikat vardır.

Kur’an, insanları akıllarını kullanmaya, düşünmeye, belgeye ve sağlam bilgiye dayalı düşünmeye davet etmektedir. Bireysel olarak düşünmenin önüne ve dini anlama çabasının önüne hiçbir engel koymamaktadır. Hatta “bütün fikirleri dinlemeye, ama en güzeline uymaya” çağırmaktadır. Söz konusu din olunca, İslam’ı anlama ve yaşama olunca Kur’an’ın istediği, Allah’ın vahyinin esas alınmasıdır. Bununla birlikte din anlayışları etrafındaki zümreleşmelerin dinleri ve mensuplarını parça parça etmesi ve her mezhebin kendisini mutlak doğru olarak görüp başkalarına empoze etmeye kalkması durumunda bu anlayışların bir zenginlik olmaktan çıkıp özgür düşüncenin önüne engel oluşturacağına dikkat çekmektedir. Mezhep, tarikat ve cemaatlerin İslam düşüncesinin gelişmesinde münbit bir alan olabilmesi ve gökkuşağı misali bir zenginlik olabilmesi için fikirlerinde Kur’an’ı ilham almaları kaçınılmazdır. Gök kuşağını oluşmasında güneş ve yağmur ne ise, farklı din anlayışlarının bir zenginlik olması ve birlikte yaşayabilmesi için de Allah’ın insanlığa bir rahmet ve lütfu olan vahiy (Kur’an) de aynı şeydir.      

İşte İslam Mezhepleri Tarihi, din anlayışındaki farklılaşmaların kurumsallaşmasının ürünü olan mezhepleri ve dini oluşumları bilimsel yöntemlerle inceleyen, İslam’ı bir bütün olarak görme ve anlama imkanı sağlayan, İslam’ın ve Müslümanların geleceğine ışık tutan bir disiplindir. Dini anlayan, yaşayan ve kurumsallaştıran insanın ta kendisidir. Bu bakımdan her türlü dini anlayış beşeridir. Mezhepler de beşeri oluşumlardır.

İslam Mezhepleri Tarihi, her şeyden önce mezhep adı altında tarihte kendine yer açan oluşumları konu edinir. Bu alanda birazcık ilgilenen herkes bilir ki, hiçbir bir fikir, hiçbir sosyal oluşum kendiliğinden ve ortamdan yoksun olarak doğmaz. Ortaya çıkan hiçbir oluşum da, çıktığı haliyle kalmaz; değişerek, dönüşerek, evrilerek daha kuşaklara ulaşır. Kısaca, insanla, hatta canlıyla ilgili her şey, bir süreç dahilinde gerçekleşir. İşte İslam Mezhepleri Tarihi, ilgi alanına giren her oluşumu, ona vücut veren ortam ve tohum fikirlerden başlayarak bir süreç dahilinde, bilimsel yöntemlerle inceler. Böylece hem değişimleri hem de gelişmeleri anlamak mümkün olabileceği gibi; neyin din, neyin din anlayışı ve kültür olduğu konusunda bir bilinç geliştirmek mümkün olabilir.

Türkiye’de mevcut üniversite yapılanması içinde İslam Mezhepleri Tarihi, İlahiyat Fakülteleri’nde Temel İslam Bilimleri içinde yer almaktadır. İslam Mezhepleri Tarihi iki bilim dalından oluşmaktadır: Klasik İslam Mezhepleri ve Çağdaş İslam Akımları. Klasik İslam Mezhepleri, İslam Düşüncesi’nin ana arterlerini oluşturan  Haricilik, Şiilik, Mu’tezile ve Ehl-i Sünnet gibi siyasi ve itikadi saiklerle oluşan mezhepleri incelediği gibi, Hanefilik, Şafiilik, Hanbelilik ve Malikilik gibi ameli saiklerle oluşan fıkhi mezheplerin itikadi boyutunu ve bu alanda ortaya çıkan birikimi bilimsel yöntemlerle inceler. Burada esas alınan ilke anlama ve açıklama, bir başka deyişler “anlayıcı açıklama”dır. Fikirlerin hangi zaman diliminde, nasıl oluştuğu; anlayış farkına dayalı kurumsallaşmanın hangi süreçler çerçevesinde geleceğe yürüdü, “fikir-hadise, zaman-mekan” irtibatı kurularak anlamaya çalışılır. Çağdaş İslam Akımları ise Müslümanların mevcut anlayış biçimlerini tespit etmeye, bunlara dayalı muhtemel gelişmeleri önceden okumaya gayret eder.

Bu çalışmanın en önemli özelliklerinden birisi, her mezhebi, öncelikle kendi kaynaklarından anlamaya ve anlatmaya çalışmak olmuştur. Çalışmaya katkı sağlayan hiçbir bir bilim adamı, herhangi bir mezhebi yermek, ya da övmek amacıyla hareket etmemiştir. Esas olan, ilgi alanına giren mezhebi doğru anlayabilmektir. Mezheplerin adalet duygusu ile, mezheplerüstü bir yaklaşımla ve tarafsızlığı esas alarak anlamaya çalışıldığı, eser okunduğu zaman açıklıkla görülebilecektir.

Bu çalışmayı farklı kılan bir başka husus, İslam Ortak Paydası da diyebileceğimiz İslam’ın temel kurucu ilkeleri etrafındaki çekirdek anlayışla ilgili hassasiyettir. İslam Ortak Paydası, bir kimsenin tıpkı Hz. Muhammed’in sağlığında, onun “örnek”liğini esas alarak, Kur’an’ın aydınlığında Müslüman olanların yaptığı gibi, bir kimseyi İslam dairesine dahil eden temel kurucu ilkelerdir. Bir kimse, hangi mezhebe, tarikata, cemaate mensup olursa olsun, Tevhid, ahret ve nübüvvete inanıyorsa, Müslümandır ve İslam dairesi içindedir. Farklı din anlayışlarının zenginlik olarak anlaşılabilmesi, İslam Ortak Paydası’nın doğru anlaşılmasına ve mezhep, meşrep, cemaat ve tarikat gibi oluşumların İslam’la özdeşleştirilmemesine bağlıdır.

Elinizdeki eser, bir anlamda Türkiye’de İlahiyat Fakülteleri’ndeki İslam Mezhepleri Tarihi alanındaki birikimi de yansıtmaktadır. Amacımız İslam’ın ve Müslümanların birikiminin eleştirel yaklaşımla doğru anlaşılmasına; insanların İslam’ın diriltici ve özgürleştirici soluğundan yararlanmasına birazcık da olsa katkı sağlayabilmektir. Müslümanların geleceği, bilginin gücüne sahip olmaya bağladır. Geçmişi doğru anlamadan, daha önceki tecrübelerden yararlanmadan bilginin gücüne sahip olmak mümkün değildir. İnsanlığın birikimine açık olmadan da bilgi üretilemez. Maziye ve ataların din anlayışına mahkum olmamanın yolu onu doğru anlayabilmekten geçer.

Son olarak Alevilik ve Kızılbaşlığın dini statüsü, menşei, gelişimi ve inanç yapısı en çok tartşılan konuları başında gelmektedir. Bu sebeple Kızılbaşlık farklılaşması ve Aleviliğin dini statüsü ile ilgili iki makaleye ekte yer verilmiştir.

 

 


Yorumlar - Yorum Yaz
Ziyaret Bilgileri
Aktif Ziyaretçi1
Bugün Toplam44
Toplam Ziyaret972671
Yeni Çıkan Eserler


İnsani ve Ahlaki Değerler
Prof. Dr. Sönmez Kutlu


İmam Maturidi ve Maturidilik
(Özbek Türkçesi)
Prof. Dr. Sönmez Kutlu


 Türk Müslümanlığı Üzerine Yazılar


Güncel Dini- Siyasi Meseleler Üzerine Yazılar



Selefiliğin Fikri Arkaplanı